Hoe de Joden uit Nederland verdwenen

De tragedie van de meer dan 100.000 uit Nederland weggevoerde en in de vernietigingskampen vermoorde joden staat centraal in deel 5 van de NPS-serie De Oorlog.

Het is het verhaal van de wanhopige machteloosheid van de slachtoffers en van de geraffineerde methoden van de nazi’s, maar ook van de medewerking die tal van Nederlandse instanties en personen aan de deportaties hebben verleend. Het verhaal is veel te gecompliceerd om één speciale reden te noemen waarom er uit Nederland zo’n hoog percentage is weggevoerd, zeker in vergelijking met de meeste andere Europese landen.

Regisseur Matthijs Cats legt er in zijn benadering de nadruk op dat de Joodse Raad van Amsterdam, die de meeste Nederlandse Joden moest vertegenwoordigen, ervoor koos om mee te werken met de bezetter om op die manier het lot van de betrokken Joden te verlichten. Dat staat in contrast met de Joodse Raad van Enschede, waarvan de leiding aan de Joden in de regio het advies gaf om onder te duiken. Uit die regio is een veel hoger percentage Joden gespaard dan uit Amsterdam.

Dat de joodse bevolking zelf niet wist wat haar precies te wachten stond wordt treffend geïllustreerd door Jules Schelvis die in deze aflevering getuigt van zijn eigen naïeviteit van die dagen. Hij vertelt dat hij zelfs in de trein naar Sobibor nog zijn gitaar had meegenomen omdat hij dacht in een werkkamp te komen waar je na de arbeid, bij een kampvuur, nog wel enige ontspanning zou kunnen vinden. Hij verloor zijn vrouw en schoonfamilie in Sobibor en kon zichzelf op het nippertje aan een gang naar de gaskamer onttrekken.

In de aflevering over de jodenvervolging komt een aantal minder bekende facetten van de jodenvervolging aan de orde. Zo is er lang gedacht dat de in Nederland gebruikte jodensterren, die vanaf mei 1942 verplicht waren, in een Pools getto waren vervaardigd, maar inmiddels is komen vast te staan dat ze door een Nederlands bedrijf zijn gemaakt, een Twentse textielfabriek die kort tevoren nog joods eigendom was geweest.

Verder is er aandacht voor een extra zwarte bladzijde in deze geschiedenis: de rol die tientallen Nederlandse mannen hebben gespeeld bij het jagen op ondergedoken Joden. Ze kregen voor elke gearresteerde Jood een geldpremie.

Rob Trip neemt de kijker in deze aflevering mee naar een aantal plaatsen die in de ondergang van de Joden in Nederland een belangrijke rol hebben gespeeld. Hij is in Berlijn, in de villa waar de Wannsee conferentie werd gehouden en waar de nazi-top in januari 1942 de afspraken voor de massale vernietiging besprak en in een protocol vastlegde.

Hij is ook in de Hollandse Schouwburg in Amsterdam waar duizenden Joden in afwachting van hun deportatie werden opgesloten – en hij citeert uit een tot nu toe niet eerder gepubliceerd dagboek van een joodse vrouw die daarvan verslag doet. Hij is bovendien in Westerbork, in de villa, aan de rand van dat kamp, waar kampcommandant Albert Gemmeker een luxe leven leidde. Die villa is kort geleden leeg komen te staan en de makers van de serie kregen toestemming er, voor het eerst, opnamen te maken.

Tenslotte is er ook gefilmd in de gaskamer van Auschwitz waar de presentator voorleest uit een artikel dat midden in de oorlog in het illegale Parool verscheen, en waarin de gang van zaken in het vernietigingskamp tamelijk precies werd beschreven.

Maar de vraag waarom vrijwel niemand iets deed en er geen enkele actie werd ondernomen om de vernietiging van een bevolkingsgroep tegen te houden blijft, zoals altijd, onbeantwoord.
Presentatie: Rob Trip.

Deze uitzending van het programma De Oorlog met de titel Hoe de Joden uit Nederland verdwenen is uitgezonden op zondag 22 november door de NPS. De presentatie was in handen van Rob Trip.