Keuzes en dilemma's

Eind april, begin mei 1943 deed zich tijdens de bezetting van Nederland een ommekeer voor. De Duitsers riepen honderdduizenden mannen, die in 1940 gemobiliseerd waren geweest, op om in Duitsland te gaan werken.
De vlam sloeg in de pan, een groot deel van Nederland ging in staking en de Duitsers sloegen die staking keihard neer. Vanaf dat moment werden de verhoudingen tussen de bezetter en het Nederlandse volk veel grimmiger.

De derde aflevering van de tv-serie De Oorlog, te zien op zondag 8 november om kwart over acht op Nederland 2, beschrijft die April-Meistaking, die ten onrechte altijd in de schaduw van de Februaristaking is gebleven. Er deden veel meer mensen aan mee, en er vielen ook veel meer dodelijke slachtoffers, bijna tweehonderd.

Zestien daarvan werden doodgeschoten in het Groningse dorpje Marum, op de grens met Friesland. Het was een wraakactie van de Duitse SD, omdat er in de buurt een boom over een landweggetje was gelegd. Dat werd als een uiterste vorm van terrorisme opgevat. Rob Trip praat in deze aflevering met Foppe de Jong, die als dertienjarige jongen op het nippertje aan de moordpartij ontkwam, omdat zijn vader hem nog juist kon wegmoffelen.

Deze aflevering van de NPS-serie behandelt vooral de keuzes en dilemma’s waar de Nederlandse burger tijdens de bezetting voor kwam te staan. In de praktijk maakten maar weinig mensen de keuze om zich óf actief met het verzet te bemoeien óf actief de kant van de bezetter te kiezen. De meerderheid koos niet, hield zich op de vlakte, paste het gedrag aan de omstandigheden aan.

Rob Trip toont ook aan dat toeval een grote rol speelde in de keuzes van mensen: hij sprak met een neef en een nicht, Jan en Joke Fomer. Joke speelde een belangrijke rol in het verzet, Jan koos op jeugdige leeftijd voor aanmelding bij de Waffen-SS. Bij beide keuzes was er een zekere mate van toeval in het spel, zoals ze ook zelf toegeven.

Een deel van de aflevering is gewijd aan het optreden van de NSB tijdens de oorlog. De pro-Duitse beweging groeide wel in ledental, maar kwam nooit verder dan een aanhang van 100.000 man. De bezetter vond dat te weinig, en weigerde om de NSB een leidende rol in het landsbestuur te geven. Tot verdriet van NSB-leider Mussert, die zijn hoop vestigde op Hitler, maar elke keer als hij de Führer te spreken kreeg blij gemaakt werd met een dooie mus.

Intussen profiteerde de NSB wel voluit van het verbod van alle andere politieke bewegingen. De partijleden manifesteerden zich overal, vooral in Utrecht, de stad van de Beweging, waar op de statige Maliebaan tal van fraaie panden in beslag waren genomen door NSB-organisaties en door Duitse instanties. In de serie is Rob Trip te zien in de kamer waar Anton Mussert jarenlang de beweging heeft geleid – er was een klein balkon waar zijn aanhang geregeld aan voorbij marcheerde.

Gedurende meer dan een jaar heeft de NSB felle concurrentie gehad van de Nederlandse Unie, een beweging die was opgericht om een eigen nationale koers te varen binnen de mogelijkheden die de bezetter bood. De bevolking zag er een geschikt alternatief voor de NSB in, en werd massaal lid: er meldden zich meer dan 800.000 mensen aan.

Maar voor de Unie tot een factor van betekenis kon uitgroeien ontstonden er zoveel conflicten met de bezetter dat de beweging werd verboden en de NSB weer het rijk alleen had. Rob Trip praat met één van de Unie-leden van het eerste uur, de vroegere journalist Herman van Run.

Ook in deze aflevering zijn veel onbekende beelden te zien en ook komen er weer fragmenten uit dagboeken aan bod, die de mensen in die tijd bijhielden. Die dagboeken geven vaak precies weer wat er onder de bevolking leefde.

Deze uitzending van het programma De Oorlog met de titel Keuzes en dilemma's is uitgezonden op zondag 8 november door de NPS. De presentatie was in handen van Rob Trip.