Karl Popper

Hebben wij de ruimte om te leren van onze fouten? Volgens de Oostenrijks-Britse filosoof Karl Popper wel. Sterker: het is een vereiste voor leven in vrijheid. Het is geen schande om van mening te veranderen. Dan wordt je feilbaarheid je kracht. Er komt beweging en je weet: het zou beter kunnen.
Volgens filosoof Fons Elders, die ooit Karl Popper interviewde, is dit een 'fantastisch educatief principe'. Hij vertelt in deze aflevering waarom Popper hem fascineert en wat we anno 2011 aan deze opvatting hebben.
Cruciale experimenten
Als tiener loopt Karl Popper opgewonden door het Wenen van 1919. De voorspelling van Einstein dat licht afbuigt, is door een experiment bevestigd. Tijdens een lezing van Einstein raakt Popper nog enthousiaster. Hier is een wetenschapper aan het woord die bereid is zijn theorie te onderwerpen aan cruciale experimenten en zo nodig te verwerpen.

De jonge Oostenrijker is dan nog een overtuigd communist, maar breekt daar resoluut mee als de communistische partijtop arbeiders aanzet tot het bestormen van een politiebureau waar enkele kameraden gevangen zitten. De politie opent het vuur en twaalf mensen sterven. Popper vindt dat de partijtop verantwoordelijk is; je kunt niet zo maar levens opofferen voor een hoger doel.

Verwerping is vooruitgang
Beide momenten zijn beslissend voor het latere denken van Popper. In zijn filosofie speelt de mogelijkheid van falsificatie een allesbepalende rol. Ideeën, wetten of theorieën moeten altijd openstaan voor kritiek, ook als dat betekent dat ze worden verworpen. Sterker nog: verwerping, en niet bevestiging is vooruitgang.

Dat geldt voor zowel wetenschap als politiek. Communisme vergoelijkt geweld en onderdrukking door te verwijzen naar een einddoel. Popper verzet zich hevig tegen historicisme – de idee dat de geschiedenis zich voltrekt volgens een ijzeren logica.

Open samenleving
In de jaren dertig ziet Popper hoe Europa buigt voor fascisme. De Anschluss van Oostenrijk bij Nazi-Duitsland noopt hem te vluchten naar Nieuw-Zeeland; hij is van joodse afkomst.

Hij is inmiddels een bekend wetenschapsfilosoof, maar de politieke gebeurtenissen brengen hem ertoe een pleidooi te schrijven voor de open samenleving en vrijheid van denken en spreken. 'The open society and its enemies' is één van de belangrijkste politieke werken van de twintigste eeuw.

Optimisme als plicht
Poppers idee van falsificatie oogt pessimistisch: kunnen we dan niets ooit zeker weten? In een lezing aan het einde van zijn leven zegt hij juist het tegenovergestelde. Omdat de toekomst open is, zijn wij zelf degenen die beslissen hoe ze eruit gaat zien. Daarom is optimisme een plicht.

Deze uitzending van het programma Durf te denken met de titel Karl Popper is uitgezonden op zaterdag 12 november door Human. Te gast was Fons Elders.