Nobel

Elk jaar in de eerste week van oktober wordt bekendgemaakt welke wetenschappers de volgende Nobelprijs ontvangen. De kans dat dit jaar een Nederlander in de prijzen valt is gering. Dat was aan het begin van de twintigste eeuw wel anders: tussen 1901 en 1936 ontvingen acht Nederlanders de Prijs Der Prijzen. Wat was er toen zo goed aan het wetenschappelijk klimaat in Nederland? Of doen we tegenwoordig iets fout? Labyrint duikt in de geschiedenis. In 1911 ontdekte de Leidse hoogleraar natuurkunde en Nobelprijswinnaar Heike Kamerlingh Onnes dat de elektrische weerstand van kwik verdwijnt bij een temperatuur van -269 Celsius. Direct zag hij het belang in van zijn ontdekking: je zou met extreem gekoeld supergeleidend metaal enorme elektromagneten kunnen bouwen. Helaas mislukten zijn pogingen om zo'n supermagneet te bouwen omdat de geschikte materialen nog niet ontdekt waren. Tegenwoordig kan de wetenschap niet meer zonder supergeleiding en het vloeibare helium van Kamerlingh Onnes. Het centrale onderdeel van moderne MRI-apparatuur is een grote, met vloeibaar helium gekoelde elektromagneet en ook elk modern onderzoek naar kleine deeltjes kan niet zonder helium. Ook zijn deeltjesversnellers en de volgende generatie generatoren ondenkbaar zonder Kamerlingh Onnes' supergeleidende elektromagneten. In Labyrint schetst wetenschapshistoricus Dirk van Delft een beeld van Kamerlingh Onnes' leven en werk. Wat zijn de doorslaggevende factoren voor succesvol onderzoek? Tussen 1900 en 1940 behoorden de Nederlandse natuurwetenschappen tot de wereldtop. Acht Nederlanders ontvingen in die periode de Nobelprijs. Wetenschapshistoricus Bastiaan Willink onderzocht de oorzaken van die bloei. Exponent van die generatie was de fysicus Hendrik Antoon Lorentz, een groot voorbeeld voor Albert Einstein. Zijn ideeën over elektromagnetisme vormden de basis voor de moderne elektronica. Wetenschapshistoricus Anne Kox laat zien dat het respect voor Lorentz in Nederland wijdverbreid was. Maar hoe zit het met het respect voor de wetenschap in de huidige tijd? De laatste paar kabinetten hebben het weer tot de wetenschappelijke wereldtop behoren, tot overheidsbeleid verheven: Nederland moet een kenniseconomie worden. KNAW-president en theoretisch-fysicus Robbert Dijkgraaf en ASML-directeur Jos Benschop zetten kanttekeningen bij dat streven. Presentatie: Eric Arends.

Deze uitzending van het programma Labyrint met de titel Nobel is uitgezonden op woensdag 12 oktober door de VPRO.